گفتار درمانی به تشخیص، بررسی و درمان آسیب های گفتاری و زبانی می پردازد. در حقیقت گفتار درمانی که جزو رشته‌های علوم توانبخشی است، اختلالات مربوط به ارتباط، صوت، درک و بلع را تشخیص داده و در جهت درمان آن اقدام می کند. چنانچه کودکان در تلفظ کلمات مشکل داشته باشند، گفتار درمانگر میتواند به آنها کمک کرده و مشکلات گفتاری و زبانی را برطرف نماید. در ادامه این مطلب به توضیح گفتار درمانی کودکان خواهیم پرداخت.
اگر کودک نتواند کلمات را واضح و روان بیان کند و یا خواسته های خود را به صورت یک جمله بگوید به معنای اختلالات گفتاری است. این کودکان هجاهای صوتی را شکسته ادا کرده و به همین علت در برقراری ارتباط با دیگران مشکل پیدا خواهند کرد. همچنین در صورتی که کودک نتواند تلفظ کلمات را درست بیان کند یا دایره محدودی از واژگان داشته و یا لکنت زبان و مکث طولانی در صحبت کردن و عدم برقراری ارتباط با دیگران داشته باشد، از اختلالات گفتاری رنج می برد. این موارد رایج ترین اختلالات گفتاری هستند و کودکان مبتلا به این مشکلات اعتماد به نفس پایینی دارند. با مراجعه به گفتار درمانگر می توان تا حد زیادی این مشکلات را برطرف کرد.
با گفتار درمانی میتوان گفتار کودک را بهبود بخشید. مشکلات گفتاری مانند لکنت زبان، بیان اشتباه واج‌ها و صداها، بیان ضعیف و... با گفتار درمانی درمان خواهد شد.
گفتار درمانی در موارد زیر به کودک کمک می کند:
- کنترل حجم صدای تولید شده
- ادای درست کلمات و صداها
- بیان کلمات در قالب جمله
در حقیقت گفتار درمانی علمی است که به بررسی اختلالات تاثیر گذار روی گفتار می‌پردازد. شاید اشتباهاً تصور شود که گفتار درمانی به معنای درمان با گفتار است. اما در واقع به معنای درمان اختلالات گفتار و زبان است. گفتار درمانی نه تنها در زمینه مشکلات گفتاری بلکه در درک و بیان زبان نیز به کودک کمک می کند. در بزرگسالان نیز گفتاردرمانی برای افرادی که مشکلات گفتاری داشته و نمی توانند روان صحبت کنند، به کار می رود. گفتار درمانی متعلق به سن خاصی نیست و در هر سنی در صورت وجود مشکلات گفتاری میتوان به گفتار درمانگر مراجعه کرد.
نوزادان، نوپایان یا حتی افراد مسن که بر اثر سکته مغزی دچار مشکلات گفتاری هستند، با مراجعه به گفتار درمانگر می‌توانند بهبودی خود را دوباره به دست آورند. البته این نکته نیز حائز اهمیت است که گفتار درمانگر باید فردی باتجربه باشد و بتواند با همه سنین ارتباط برقرار کند. عقب ماندگی ذهنی یکی از عمده اختلالات گفتاری است که خود موجب بروز اختلالات دیگر میشود. همچنین اختلالات شنوایی و اختلالات بینایی نیز منجر به مشکلات گفتاری شده و رشد گفتار و زبان را با تأخیر مواجه می کنند.
سلامت فیزیکی و عاطفی کودکان نیز روی گفتار آنها تاثیر می گذارد. در خانواده‌های پر تنش به علت محدودیت در رشد حسی و حرکتی، هماهنگی عصبی برای زبان و گفتار وجود نداشته و باعث تاخیر در رشد حسی - حرکتی کودک و نهایتا مشکلات گفتاری او میشود. هوش کودک نیز نقش بسزایی در روند رشد گفتاری او دارد. به این ترتیب کودک میتواند نمادها را بشناسد و به کمک آن از عملکردهای شناختی مانند توجه کردن، بررسی و شناسایی و نیز برقراری ارتباط و به یاد سپردن آنها بهره گیرد. گفتار درمانگر میتواند اختلالات گفتاری و ارتباطی و نیز بازتوانی و ناتوانی را بررسی و ارزیابی کند.
یکی از الگوهای موثر در روند رشد گفتاری کودک، مادر است. در صورتی که خللی در رابطه عاطفی مادر و کودک وارد شود، ممکن است به مشکلات گفتاری کودک منجر گردد. همچنین رشد زبان (از لحاظ جنسیتی) در دختران زودتر از پسران است. در خانواده‌هایی که دارای یک فرزند هستند و توجه لازم به آموزش کودک میشود، رشد زبانی کودک به خصوص برای فرزند دختر، بیشتر است. کودکان تمایل دارند در گروههای همسالان خود عضو شوند و با برقراری ارتباط، رشد گفتاری خود را افزایش دهند. کودکان هم سن، با یکدیگر رغبت بیشتری برای صحبت کردن دارند و به صورت چند نفره بازی می کنند، تلویزیون تماشا می کنند و به فعالیت‌های مختلف می پردازند.
در سنین بین ۱۲ تا ۲۴ ماهگی کودک به جای صحبت کردن، از علم اشاره به خوبی استفاده می کند مانند بای بای کردن و همچنین قادر است صداهای مختلف مانند صدای حیوانات را تقلید کند. همچنین در این سن مشکلات گفتاری بیشتر مشخص هستند. بعد از دو سالگی کودک باید بتواند صداها و کلمات را بیان کند و از جمله های کوتاه برای بیان خواسته های خود استفاده نماید. در این سن کودک نباید مدام از کلمات تکراری استفاده کند.
پدر و مادر باید هنگام صحبت کردن کودک به گرفتگی و تن صدای آن توجه کنند. چنانچه کودک کلمات را به طور واضح بیان نکند یا جملات را کامل نکرده و در درک مطالب مشکل داشته باشد، دارای مشکلات گفتاری بوده و بهتر است برای درمان آن به گفتار درمانگر مراجعه شود.
یکی از مهمترین راه ها برای برقراری ارتباط، زبان است و اگر اختلالی در این امر ایجاد شود علاوه بر مشکلات فردی، مشکلات اجتماعی نیز به همراه خواهد داشت. گفتار درمانی منجر به رفع اختلالات گفتاری و ارتباطی میشود. در واقع گفتار درمانی جایگاه ویژه ای در جامعه پزشکی و مردم دارد. گفتار درمانی علاوه بر رفع اختلالات گفتاری و زبانی موجب درمان مشکلات بلع و تغذیه نیز می شود. بسیاری از کودکان که از اختلالات گفتاری رنج می برند، در بلع غذا نیز با مشکل مواجه هستند.
گفتار درمانگر برای درمان روی دو مورد متمرکز است:
روش هایی برای تمرینات دهان که منجر به تولید صدا، کلمات و جمله بندی می شود.
استفاده از تصاویر و ابزارهایی مانند تبلت، کامپیوتر و... برای افزایش توانایی درک و گفتار کودک.
اختلال در یک سری موارد مانند گفتار، زبان، صوت، ارتباط و بلع منجر به مشکلات گفتاری و ارتباطی شده و گفتار درمانگر در این حوزه ها جهت رفع اختلالات، فعالیت می کند. یکی از اختلالات گفتاری عدم پیدا کردن کلمات است که بیشتر به علت نقص های زبانی مانند اختلال در زبان ایجاد می شود. همچنین وجود مشکلات ارتباطی که فرد نمی تواند نظرات و افکار خود را با دیگران در میان بگذارد و به نوعی ارتباط برقرار کند. اختلالات ساختاری زبان نیز از دیگر مشکلات گفتاری است. به این معنا که فرد نمی تواند جملات را به درستی بسازد و از نظر دستور زبان مشکل دارد.
زمانی که کودک یا فرد در ارتباط میان حروف و صدا و نیز کلمات و معنی آنها مشکل داشته باشد، در خواندن و نوشتن نیز دچار اشکال خواهد شد. همچنین اگر فرد مشکلات صوتی داشته باشد، صداهای گوش خراش یا نازک ایجاد میکند و در نهایت مشکل در درک مطالب است که باعث عدم برقراری ارتباط با دیگران می شود.
اگر کودک در صحبت کردن مشکل داشته یا از حجم صدایی کم یا بلند استفاده کند یا منظور خود را نتواند به دیگران بگوید و نیز در دستور زبان برای جمله بندی ها دچار اشکال باشد، باید به گفتار درمانگر مراجعه کند. این کودکان علاوه بر آنکه در برقراری ارتباط با دیگران مشکل دارند دارای اعتماد به نفس پایینی هستند.
در صورت مشاهده موارد زیر باید به گفتار درمانگر مراجعه شود:
- کودک ارتباط کلامی یا غیر کلامی برقرار نکند.
- دیگران متوجه صحبت های کودک نشوند.
- کودک با لکنت زبان، تکرار کلمات و مکث طولانی صحبت کند.
- کودک برای بیان خواسته های خود با کلمات مبارزه کند.
- برای برقراری ارتباط با دیگران مانند بازی کردن، همکاری و... مشکل داشته باشد.
- کودکانی که بیماری‌های خاص مانند فلج مغزی، اختلال یادگیری، اوتیسم یا اختلالات شنوایی دارند.
- کودکانی که روند رشد گفتاری و زبانی آنها تاخیر داشته و دچار تأخیر در صحبت کردن هستند.
- چنانچه کودک خوب صحبت کند ولی در برقراری ارتباط مشکل داشته باشد.
- کودکان مبتلا به اختلالات شنوایی (ناشنوایان و کم شنوایان)
- کودکان مبتلا به اختلال بلع
- تاخیر در شروع گفتار توسط کودک
- اشکال در بیان اصوات و واج‌ها
در حقیقت اگر هنگام صحبت کردن کودگ، دیگران به جای توجه به محتوای صحبت، به طرز بیان کودک توجه کنند، به معنی وجود مشکلات گفتاری است. اختلالات گفتاری در روابط اجتماعی و برقراری ارتباط با دیگران تاثیر منفی زیادی روی کودک خواهد گذاشت. این عوامل آسیبهای روحی و روانی زیادی نیز به دنبال دارند. به همین منظور باید نسبت به درمان آن سریعا اقدام شود. گفتاردرمانگر برای تشخیص مشکلات گفتاری ابتدا کودک را معاینه و ارزیابی کرده و سپس درمان را آغاز می نمایند. در گفتار درمانی نحوه درمان بیشتر بر اساس افزایش تواناییهای کودک برای صحبت کردن و رفع مشکلات گفتاری است و بر پایه دارودرمانی صورت نمی گیرد.
گفتار درمانی باعث می شود کودک بتواند کلمات را درست ادا کرده و بهتر از زبان استفاده کند.
گفتار درمانگر می تواند اختلالات گفتار و زبان و همچنین مشکلات بلع و ناتوانی در بیان واج‌ها و اصوات را درمان کند.
برطرف شدن این مشکلات باعث افزایش اعتماد به نفس کودک شده و نیز باعث کاهش اضطراب و نگرانی پدر و مادر خواهد شد. همچنین کودک دیگر می تواند به راحتی با دیگران ارتباط برقرار کند.
به منظور برطرف کردن مشکلات گفتاری و زبانی، یکسری تمرینات را بهتر است در منزل با کودک خود انجام دهید. در این بخش به برخی از این تمرین ها اشاره می کنیم. چنانچه در هنگام انجام این تمرینات کودک با مشکل روبرو است باید با گفتار درمانگر مشورت کنید.
۱- با کودک خود صحبت کنید.
روش مناسب کمک به درمان مشکلات گفتاری کودک تشویق او به صحبت کردن درباره مسائل و اتفاقات روز است. پدر و مادر می توانند درباره کارهایی که کودک در طول روز انجام داده با او صحبت کرده و او را به حرف زدن سوق دهند.
۲- از کودک خود درباره نوع بازی و کاری که می خواهد انجام دهد سوال بپرسید.
مثلاً از او بپرسید که بازی دوست داری انجام دهی؟ یا دوست داری در پارک توپ بازی کنی؟ و سوالاتی از این قبیل.
۳ - به کودک خود مسئولیت بدهید و درباره طریقه انجام آن با او صحبت کنید.
به عنوان مثال از او بخواهید به خواهر یا برادر کوچکترش در لباس پوشیدن کمک کند. یا با او بازی نماید و سپس در مورد این مسائل نظر او را بپرسید. مثلا از او بپرسید آیا کمک به خواهر یا برادرش دشوار بود؟ و...
۴- در انجام کارهای منزل به او مسئولیت بدهید.
به عنوان مثال از کودک بخواهید و سایل اتاقش را مرتب کند یا به گیاهان آب بدهد و در این زمان با او صحبت هم بکنید.
۵- با کودک خود بازی کنید و در حین بازی با او حرف بزنید.
۶- درباره بازی کودک خود با دوستان یا فامیل با او صحبت کنید تا آن را برایتان تعریف کرده و با شما هم کلام شود.
۷- از آینه برای گفتار درمانی استفاده کنید. بازی آینه باعث می شود کودک تلفظ درست کلمات و هماهنگی فک و زبان را یاد بگیرد.
۸- برای پیدا کردن منشاء مشکلات گفتاری کودک، با تهیه یک جدول عوامل موثر در این زمینه را مشخص کرده و زمان آن را بنویسید.
۹- زمان تماشای تلویزیون را برای کودک خود کاهش دهید تا بیشتر به بازی های مرتبط با گفتار درمانی و یا صحبت کردن بپردازد.
۱۰- از کودک خود بخواهید کتاب مورد علاقه اش را برایتان بخواند.
۱۱- برای کودک خود داستان صوتی بگذارید تا بتواند با تلفظ صحیح کلمات آشنا شود.
۱ - بازی فلش کارت:
فلش کارتهایی از تصاویر گوناگون تهیه کرده و از کودک بخواهید نام آنها را بگوید. در این بازی از تصاویر ساده شروع کنید و در صورت تاخیر کودک برای نام بردن کلمات، به او زمان بدهید.
۲ - بازی لی لی
در بازی لی لی از کودک بخواهید هنگام شروع بازی و پریدن در هر شماره، کلمه خواسته شده را بگوید به این صورت کودک ۹ بار کلمه را تکرار خواهد کرد و هنگام بازی مجدد کلمه ای جدید به او بگویید. سپس در انتها کودک را با یک هدیه تشویق کنید.
۳ - توب بازی یا استپ هوایی
در این بازی با کودک خود توپ بازی کرده و در هر بار از او بخواهید کلمه ای را تکرار کند.
۴ - با کودک خود راه بروید.
در این روش با کودک خود به پیاده روی بروید و از کودک بخواهید کلمه مورد نظر شما را بگوید و در صورت تلفظ درست آن، یک قدم به جلو بروید.
اگر عضلات دهانی کودک، ضعف در گفتار داشته باشند، با یک سری تمرین هایی که باعث تقویت عضلات فک، زبان، گونه و لب ها می شود، کودک خود را در بهبود روند رشد گفتاری آن یاری نمایید.
حرکات لب:
برای این روش از کودک بخواهید صداهایی مانند اووو یا اییی این را بگوید و تکرار کند یا لپ خود را باد کرده و خالی نماید. نوشیدن مایعات با نی نیز کمک زیادی در این رابطه خواهد کرد.
حرکات زبان:
روش هایی که برای حرکات زبانی است شامل گفتن حروف مانند ب،ب،ر،ر،ن،ن و... است و نیز کلمه ی برو را با اغراق بیان کند. این تمرینات به کودک کمک میکند تا تلفظ صحیح حروف را یاد گرفته و زبان خود را برای بیان آنها درست حرکت دهد.
حرکات گونه:
روش های مربوط به حرکات گونه شامل بستن لب و منقبض کردن عضلات گونه است. یا کودک حرف o را با لبهای خود بسازد. در این تمرین ها عضلات گونه تقویت خواهد شد.
ساخت حباب:
یکی از روش های مناسب برای تقویت عضلات لب و صورت کودک باد کردن بادکنک است.
ساز دهنی:
زدن سازدهنی یکی از روش های موثر در تقویت عضلات لب و دهان و نیز کنترل تنفس است. تمرکز روی نت های ساز و حرکت لب ها باعث تقویت آن و کنترل تنفس میشود.
خوردن کره بادام زمینی و خوراکی های شیرین:
کره بادام زمینی یا شکلات را به اطراف دهان کودک خود زده و از او بخواهید آن را با زبان لیس بزند. این روش نیز باعث تقویت عضلات زبان میشود.
مشکل تأخیر در گفتار که در برخی کودکان وجود دارد و با گفتار درمانی برطرف خواهد شد. در اصطلاح به مشکل تاخیر در گفتار، لیت تاکر گفته می شود. برخی از کودکان گاهی دیرتر از همسالان خود شروع به حرف زدن میکنند. با گفتار درمانی به روش های مختلف از جمله بازی درمانی و انجام تمرین های لازم در منزل می توان این مشکل را برطرف کرد.
هر چه سریعتر نسبت به گفتار درمانی کودک خود اقدام کنید، نتیجه مطلوب تری خواهید گرفت. در هر سنی که متوجه مشکل گفتاری فرزند خود شدید، نسبت به درمان آن و مراجعه به گفتار درمانگر باید اقدام نمایید. گفتار درمانی را از سن دو سالگی می توانید شروع کنید. اگر برای درمان اختلالات گفتاری کودک خود دیر اقدام نمایید کودک دچار عدم اعتماد به نفس شده و در مدرسه مشکلات دیگری نظیر برقراری ارتباط، صحبت نکردن و اختلال در تلفظ پیدا خواهد کرد. مراجعه به گفتار درمانگر در زمان طلایی و مناسب آن تأثیر چشمگیری در بهبودی فرزندتان خواهد داشت. در ادامه مطلب به گفتاردرمانی در سنین مختلف اشاره می کنیم.
کودک در سنین کمتر از دو سال نمی تواند صحبت کند و تنها قادر است آواهایی را بسازد. در این سن تشخیص نیاز کودک به گفتار درمانی کمی دشوار است. همچنین کودک در این سن کودک می تواند صداهایی مانند دا را تکرار نماید. والدین با تشویق کودک باید او را نسبت به حرف زدن ترغیب کنند. در این بازه زمانی، والدین هنگام غذا دادن یا حمام بردن کودک، باید با تکان دادن دست و سر یا اشاره کردن با او ارتباط برقرار کنند. کودک در این سن می تواند اسامی مانند اسم خواهر یا نزدیکان، اسامی اعضای بدن مانند چشم، دست و...، اسامی اشیا مانند مسواک، تخت و...، اسامی حیوانات مانند پیشی، هاپو و... را تکرار کند.
همچنین با آموزش افعال ساده مانند رفت، آمد، برو و کلمات پرسشی مانند چی، کجا و... ونیز کلماتی مانند بالا، پایین و... می توان به رشد گفتاری کودک کمک کرد. در مراحل بعد نیز میتوان به کودک استفاده از ترکیب کلمات و ساختن جملات کوتاه مانند این چیه؟ توپ کجاست؟ و... را یاد داد.
در این گروه سنی باید تمرینات را ادامه داد و تکرار کرد تا نتیجه مطلوب به دست آید. همچنین باید جملات سه کلمه ای به کار برد که فعل و فاعل و مفعول در آن ها وجود داشته باشد. همچنین با کودک به صورت روان صحبت کنید و سطح کلامی بالاتر از او داشته باشید. از بازی بله یا خیر نیز می توانید بهره بگیرید. ضمناً باید توجه داشته باشید که در مسیر گفتاردرمانی نباید عجول بود، در حالت عادی با افزایش سن کودک مشکلات گفتاری او بهتر خواهد شد.
در این سن موارد زیر را میتوان به کودک آموزش داد:
- واژه های زبان فارسی که شامل اسامی، افعال، قیدها، ضمیرها و جملات پرسشی هستند.
- اسم مکانهایی که داخل خانه مثل اتاق ، حمام و نیز مکان های شناخته شده بیرون از منزل مانند پارک و...
- آموزش اسامی متعدد به مانند وعده های غذایی، شغل پدر و مادر، رنگ ها، ضمیر های گوناگون (من، تو و..)، پدیده های جوی (باران، برف و...)، کلمات پرسشی (چقدر، کدام، چرا) و...
- آموزش به کار بردن درست حروف اضافه در جملات که شامل به،با، از، تا، ولی، چون است.
- آموزش اعداد از ۱ تا ۱۰ و بیان شمارشی آنها.
در گفتار درمانی کودکان ۳ تا ۴ سال از جملات پیچیده تری استفاده خواهد شد. همچنین شامل ترکیب کلمات بیشتر و ساختن جملات کامل خواهد بود. در این گروه سنی اشکال هندسی به کودکان یاد داده میشود و کودک با نگاه به شکل باید نام آن را بگوید. جملات کاربردی در روابط اجتماعی نیز زیبا تر خواهند بود مانند من شما را دوست دارم، مرسی که به من شیرینی دادید و...
کودکان در این گروه سنی می توانند گفتار را به صورت کامل انجام دهند. در گفتار درمانی این گروه سنی؛ کودکان باید به طور پیوسته جملات را به کار گیرند و از اتفاقات روزمره خود و خانواده صحبت کنند. در این گروه سنی کودکان بسیار کنجکاو تر بوده و سوالات متعددی می پرسند، همچنین عموما کودکان ۴ تا ۵ سال در روان بودن گفتار خود مشکل دارند و نه در ناروانی گفتار و نیز افعال را می‌توانند به درستی صرف کنند.
- کودک را تشویق به تقلید از صداهای ساده کنید.
- صدا های ساده مانند آآآ، دااا و... را برای کودک تکرار کنید تا او تشویق به تقلید از آن ها شود.
- برقراری تماس چشمی و آرام صحبت کردن
- با کودک خود به آرامی حرف بزنید تا کلام شما را درک کند و با برقراری تماس چشمی او را تشویق به تکرار نمایید. در صورت تلفظ اشتباه کلمات آن را تصحیح کرده و دوباره تکرار کنید.
- با کودک خود بازی کنید.
- با انجام بازی های مناسب برای کودک، اعتماد به نفس او را افزایش داده و او را ترغیب کنید تا با شما صحبت کند.
- از کودک درباره کاری که انجام می دهد سوال بپرسید.
- مثلاً اگر کودک در حال راه رفتن یا بازی کردن است، از او بپرسید الان چه کاری انجام می‌دهی؟ و به این صورت او را به برقراری ارتباط و صحبت کردن وا دارید.
- شعر خواندن
- برای کودک خود شعر بخوانید. اگر با آهنگ یا ریتم خاصی آن را انجام دهید، تاثیر بیشتری روی گفتار کودک و بهبودی آن خواهد داشت.
- کودک را در برقراری ارتباط تشویق کنید.
- زمانی که کودک برای برقراری ارتباط با دیگران و یا با شما تلاش می کند، او را به این کار تشویق کرده تا علاوه بر افزودن اعتماد به نفس در او، در سنین بالاتر رابطه بهتری با پدر و مادر داشته باشد.
برای کمک به بهبود روند گفتار درمانی می توانید از نرم افزار گفتار درمانی استفاده کنید. در طراحی این نرم افزار از محیط جذابی استفاده شده تا کودکان با آن ارتباط برقرار کرده و تمرین های آن را انجام دهند. این نرم افزارها را می توان به تنهایی یا در جلسات گفتار درمانی استفاده کرد. متخصصان گفتار درمانی و افراد می‌توانند از این نرم‌افزارها بهره ببرند. یکی از نمونه های نرم افزارهای گفتاردرمانی، نرم افزار تولید بیان نسخه خانگی است که تلفظ حروف فارسی را در بر دارد و در عین حال استفاده از آن راحت است.
گفتار درمانی در کلینیک و درمانگاه ها هزینه کمتری نسبت به درمان در منزل دارد. هم چنین هر حیطه ی کاری گفتار درمانی هزینه متفاوتی دارد. نوع اختلال نیز در تعیین هزینه موثر است. متاسفانه هزینه گفتار درمانی تحت پوشش بیمه قرار ندارد و خانواده‌ها باید خود این هزینه‌ها را پرداخت کنند. هر نیم ساعت گفتار درمانی حدوداً هزینه ای معادل ۴۴ هزار تومان می شود. اگر خانواده‌ای از پس تامین هزینه‌ها برنیاید، بهتر است گفتاردرمانی در منزل توسط والدین صورت بگیرد.
